Lærarar er både språkbrukarar og språklærarar i andrespråksklasserommet. I denne teksten skal me sjå nærmare på den talespråklege variasjonen til lærarar, nærmare bestemt korleis lærarar snakkar i undervisninga når elevar lærer nynorsk som sitt andrespråk, og kvifor lærarane snakkar som dei gjer.

Av Brita Høyland, Institutt for språk, litteratur, matematikk og tolking ved Høgskulen på Vestlandet

I arbeidet med doktoravhandlinga mi, der eg undersøkjer lærarspråk i undervisning i norsk som andrespråk, har eg hatt gleda av å følgja tre lærarar som underviser i innføringsklasse og særskilt norskopplæringsgrupper ved ein ungdomsskule sørvest i Noreg. Det skriftlege opplæringsspråket for desse andrespråkselevane (med unntak av to) er nynorsk. Dei tre lærarane (Lærar 1, Lærar 2 og Lærar 3) representerer ulike dialektbakgrunnar, og berre ein av dei (Lærar 3) har dialektbakgrunn frå lokalsamfunnet der skulen ligg. Så kva for talespråklege praksisar finst i andrespråksundervisninga i denne samanhengen, der nynorsk er opplæringsspråket, og der lærarane representerer ulike dialektbakgrunnar?

Det er mange faktorar som kan verka inn på den enkelte læraren sitt språk i klasserommet. Desse er læraranes dialektbakgrunn, dialekten i lokalsamfunnet, skriftspråka og andrespråkstilpassingar retta mot dei aktuelle elevane. Studien min viser at desse faktorane på ulike måtar fører til at lærarane sine talespråk i andrespråksklasserommet er kjenneteikna av stor grad av språkleg variasjon. Utdraga under er eksempel på variasjon i den lokale læraren, Lærar 3, sitt språk:

L3: Då kan me ta denne her i lag på tavla fysst. (…) Den har me – da e da så du ser på tavlo, då kan du skriva da som står der på tavlo. Sant?

L3: (…) men han kan ha skriveboka si og, prøva å skriva i boko di. Har du skrivebok?

L3: Men visst – visst me hadde hatt kantina her, ka hadde du hatt lyst at me skulle sella i kantino? Ka sku da vært lov å kjøpa i kantina?

Dei understreka ordformene (tavla – tavlo, boka – boko, kantino – kantina) viser at variasjon av bøyingsendingar i hokjønn bestemt form eintal kan opptre innanfor same ytring. Slik variasjon kallar me intraindividuell variasjon, som vil seia at det førekjem variantar av det same ordet eller av den same språklege variabelen i kvart individ sin språkbruk. Det er intraindividuell variasjon i alle dei tre lærarane sine talespråk.

Me skal no sjå på eitt konkret eksempel frå kvar av lærarane sin språkbruk, før eg gir nokre forklaringar på denne variasjonen. Først skal me, i tabellen under, sjå korleis Lærar 1 varierer uttalen sin av nektingsadverbet <ikkje>. Dei tre variantane av <ikkje> viser ulike kj/sj-lydar som er i bruk i norsk: tʃ har same uttale som engelsk ch-lyd (t.d. i chin), ʃ tilsvarar norsk sj-lyd (t.d. i sjø) og çç har uttale som i tysk -ch (t.d. i ich).

Her kan de høyre nektingsadverbet uttalt med dei tre variantane:

Uttale av <ikkje>	Førekomstar	%
itʃe	161	57,3
‘tʃe	22	7, 8
Totalt, <ikkje>med tʃ	183	65,1
iççe	53	18,9
‘çe	43	15,3
Totalt, <ikkje>med ç	96	34,2
iʃʃe	1	0,35
‘ʃe	1	0,35
Totalt, <ikkje>med ʃ	2	0,7
Totalt, <ikkje>	281	100

Det er overvekt av itʃe (vel 65 %), medan iççe har vel 34 % av førekomstane i Lærar 1 sitt talespråk. Denne variasjonen kan koplast til Lærar 1 sin bakgrunn, med flytting og blandingsdialekt. Lærar 1 ser dessutan ofte ut til å føretrekkja overregionale variantar, dvs. variantar som ikkje er knytt til enkelte dialektar, men som ofte er sett på som meir «nøytrale» og urbane. Varianten iççe kan stå som eksempel på det.

Lærar 2 har variasjon i setningsoppbygginga si (syntaksen). Denne variasjonen handlar om kva plass verbet kjem på i spørjesetningar innleia med spørjeord, på andre (V2) eller tredje plass (ikkje-V2):

XVS (V2)	XSV (ikkje-V2)
Ka si du, E2, viss du -?	Ka han sei atte?
	Ka du ikke forstår?
	Ka du kjæfte etter?
	E7, ka du tænke?
Ka tru du hadde sjædd?	Ka du trur?
	Ka du lurte på nu?
Kem e du?
	Kem dåkker jikk tur mæ?
	Kor du kommer ifra?

Den første kolonnen viser den ordstillinga som er vanlegast i norsk, og det er også ei slik rekkjefølgje me brukar når me skriv. Lærar 2 vekslar mellom å ha verbet på andre og tredje plass i spørsmål. Førekomstane av ordstillinga i den andre kolonnen kan forklarast ut frå Lærar 2 sin dialektbakgrunn, der denne setningsoppbygginga er vanleg. Den første kolonnen representerer eit meir skriftnært talemål for Lærar 2, som sjølv kommenterer at denne spørsmålsstillinga blir brukt som ei tilrettelegging for dei nykomne elevane spesielt.

I lokaldialekten rundt skulen dominerer o-ending i hokjønn bestemt form eintal, og Lærar 3 har budd i dette lokalsamfunnet nesten heile livet. I tabellane under ser me korleis Lærar 3 varierer mellom skriftnære og dialektale hokjønnsendingar.

Skriftnære variantar:

Ordform	Uttale	Førekomstar	%
<tavla>	tavla	7	70
<boka>	boka	19	76
<kantina>	kantina	10	76,9
	Totalt	36	75

Variantar i den lokale dialekten:

Ordform	Uttale	Førekomstar	%
<tavla>	tavlo	3	30
<boka>	boko	6	24
<kantina>	kantino	3	23,1
	Totalt	12	25

I Lærar 3 sitt talespråk i andrespråksundervisninga er dei dialektale formene i mindretal (25 %) mot dei skriftnære formene (75 %) for desse tre hokjønnsorda. Innleiingsvis såg me korleis denne variasjonen også kan førekoma innanfor same ytring i Lærar 3 sitt talespråk.

Desse eksempla illustrerer den talespråklege variasjonen som førekjem i andrespråksundervisninga i studien min. No skal me prøva å nærma oss nokre forklaringar på variasjonen. Dei språklege vala lærarane tar i andrespråksundervisninga, forstår eg som uttrykk for at lærarane orienterer seg i ulike retningar når dei prøver å nå fram til elevane. Eg har kalla desse retningane for overregional, lokaldialektal, skriftspråkleg og mangfaldig orientering. Kvar av lærarane er representantar for alle desse orienteringane, men eg finn at Lærar 1 i hovudsak har ei overregional orientering, Lærar 3 ei lokaldialektal og skriftspråkleg orientering, medan Lærar 2 orienterer seg i ei meir mangfaldig retning. Orienteringane deira viser seg i språkbruken.

Det er også nyttig å trekkja inn teoriar om språkideologi for å forstå variasjonen. Språkideologi handlar om kollektive vurderingar av språk, til dømes oppfatningar om språk og dialektar, som fine, stygge, breie, syngande m.m. Språkideologiske strøymingar på ulike samfunnsnivå kjem til uttrykk individuelt i denne studien, både gjennom den talespråklege variasjonen lærarane har i klasserommet og gjennom refleksjonen kring dette i intervjuet.

Lærar 3 kommenterer videoutdrag av seg sjølv slik:[1]

Men (…) eg trur eg tenkjer bokmål, eg trur eg gjer det. Eg trur ikkje eg tenkjer at me seier «tavla» på nynorsk, eg trur eg tenkjer at (…) altså eit «penere» språk er jo på ein måte austlandsspråket – (…) eller bortmed Oslo og – (…) Mm, ja, eg trur det, fordi det er automatikk når eg skal liksom snakka – seia såkalla penare ord, så tenkjer eg, trur eg, bokmål.

Lærar 3 kommenterer her ordforma tavla og høyrer seg sjølv som bokmålsbrukar. Medan Lærar 3 meiner hen «tenkjer bokmål» i klasserommet, peikar eg på at det er meir komplekst enn som så. I materialet kjem det fram haldningar som både direkte og indirekte viser at bokmål signaliserer noko «penere», det som har størst verdi, men desse lærarane uttrykkjer samtidig noko motstand mot denne språkbruken. Det finst også eksempel på at lokaldialektale variantar vinn i kampen mot overregionale/skriftnære variantantar, som når Lærar 3 i klasserommet seier «da hette matpakke, men me seie nista». Elevane gjentar deretter «nista».

Lærarane opptrer både som språklærarar og som språkbrukarar i klasserommet. Bak språkbruken ligg både didaktiske vurderingar på den eine sida (som: kva er bra for elevens språklæring?) og konkurrerande språkideologiske strøymingar på den andre sida (som: kva for norsk talespråk har størst verdi generelt og i denne samanhengen spesielt?). Fleire variantar vert brukte side om side, og variasjonen vert forma i dei konkrete språklege møta i klasserommet, der lærarane nyttar eigen dialekt, i tillegg til at dei også nyttar mange og ulike variantar av norske dialektar og skriftnære talespråk. I intervjuet uttrykkjer Lærar 2 det didaktiske potensialet i variasjonen slik: «Det er dette dei vil møta, dei vil møta ulike dialektar». Læraranes språkbruk kan difor førebu elevane på variasjonen dei vil møta i det norske språksamfunnet.

Dialektar og talespråkleg variasjon ser ut til å få større plass i andrespråksopplæringa når nynorsk er opplæringsspråket enn når bokmål er det. Studien min er eit bidrag til noko me treng meir kunnskap om, nemleg korleis lærarar snakkar i andrespråksundervisning når nynorsk er opplæringsspråket. Det trengst eit meir bevisst og refleksivt forhold knytt til både kva som kan forma lærarars talespråklege praksisar, og kva for didaktisk potensiale som ligg i dei talespråklege praksisane lærarane nyttar i andrespråksopplæring.

Vil du vita meir?

Denne språkpraten er basert på ph.d.-avhandlinga mi:

Høyland, B. (2021). Lærarars talespråklege praksisar i møte med andrespråkselevar. Ein studie av variasjon og refleksjon. Høgskulen på Vestlandet.

Det er gjort nokre tidlegare studiar som tematiserer dialektbruk og norsk som andrespråk, og denne artikkelen peikar på at dialektar bør inn som ein større innhaldskomponent i både læreverk og i undervisning:

Heide, E. (2017). Det norske språkmangfaldet og opplæringa i norsk som andrespråk. Norsklæraren, 3, 16-27.

Andre studiar tematiserer og problematiserer avstanden mellom opplæringsspråk (bokmål) og talemålet utanfor (dialektar) klasserommet:

Husby, O. (2009). Talt bokmål: Målspråk for andrespråksstudenter? NOA norsk som andrespråk, 2, 9-40.

Øynes, A. (1995). Talemål i undervisninga av norsk som andrespråk: En sosiolingvistisk individstudie (Masteroppgåve). Universitetet i Trondheim.

I desse studiane kjem det fram at dialektbruk kan verka positivt i eit inkluderingsperspektiv:

Jølbo, I. D. (2007). «Det e måden e uttykke meg på». En sosiolingvistisk undersøkelse av dialektbruk i norsk som andrespråk (Masteroppgåve). NTNU, Trondheim.

Reppen, I. A. (2011). «Det viser seg at du er ekte nordmenn i stedet». Andrespråksbrukere, sted og tilhørighet (Masteroppgåve). NTNU, Trondheim.

Ommeren, Rikke van. (2011) «Ja, jæi la an på å tålå oppdaling, ja.» Dialektbruk blant voksne innvandrere i Oppdal. Språknytt 3/2011.

Sjå også eit tidlegare Språkprat-innlegg om skilnad mellom språkbruk i og utanfor andrespråksklasserommet:

Molde, E. B. (2017): «Alle nordmenn snakker et annet språk enn vi studerer!» (sprakprat.no)

---

[1] Sitat frå intervjua er gjengitt i nynorsk språkdrakt for alle tre lærarane, medan transkripsjonane frå klasserommet er gjengitt talemålsnært.