Om ein skal tru norske politikarar, utkjempar me mange kampar: kampen mot fattigdom, kampen mot menneskeskapte klimaendringar, kampen mot økonomisk kriminalitet, kampen mot atomvåpen og kampen mot terror, for å nemne nokre. I denne språkpraten vil eg diskutere kvifor akkurat kampen mot terror moglegvis skapar fleire problem enn han løyser.

Av Mikkel Ekeland Paulsen, forskar på Revisjonsprosjektet, master i allmenn lingvistikk

Det siste året har eg skrive masteroppgåve om korleis norske politikarar snakkar om terror, forstått som politisk motivert valdsbruk. Eit av dei tydelegaste funna mine er at dei svært ofte framstiller terror som ein krig der Noreg er ein av krigspartane. Til dømes kan dei finne på å snakke om at me skal «bekjempe» terror og terroristar, eller at terroristane er «hevnlystne», og at dei går til angrep på Noreg og norske verdiar.

Spørsmålet vert då: Kven er desse terroristane? Det spontane svaret på dette spørsmålet er kanskje at det er «Al-Qaida», «Taliban», «IS» eller liknande. Terroristar og terrororganisasjonar – det er dei me krigar mot, nett som me krigar eller kjempar mot fattigdom (eller kanskje rettare sagt dei eller det som bidreg til å fordele goda i samfunnet ulikt) og atomvåpen (eller kanskje rettare sagt spreiinga av atomvåpen).

Eg vil hevde at ein kan samanlikne terror med ein krig, men at terror ikkje er ein krig. Sjølv om terror og krig har likskapar, er det samtidig avgjerande skilnader. Det er til dømes ikkje godt å avgjere kva som må skje for at me skal kunne seie at me har vunne «terrorkrigen». Terror skil seg òg frå krig ved at me manglar ein konkret fiende. Sjølv om me gjennom etterretning kan finne ut at einskilde personar eller organisasjonar moglegvis kan komme til å utføre ei terrorhandling, eller har gjort dette i fortida, plar det i tradisjonelle krigar vere meir opplagt kven fienden er, til dømes ved at dei kjem marsjerande mot deg iført uniform og full utrusting.

«Terrorkrigen» kan med andre ord kallast ein metafor, altså ein tydingsoverføring. Metaforar har det med å påverke korleis me forstår og tenker om ulike fenomen. Når me prøver å forstå abstrakte fenomen, tyr me spesielt ofte til noko meir handgripeleg som hjelper oss å konkretisere og fatte kva det eigentleg er snakk om. Eit døme er når me omtaler livet som ei reise med ein start og ein slutt og masse vegval innimellom. Dette gjer me ikkje berre fordi det høyrest flott ut i eit dikt eller i ein tale – det er fordi me tenker på livet som ei reise. Det me veit om å reise, kan nemleg hjelpe oss å gi meining til det me kallar livet (utan at eg skal påstå at reising er meininga med livet). Sameleis kan det å omtale terror som krig gi oss «gratis» kunnskap om fenomenet terror. Sånn sett er evna til å skape metaforar noko som aukar vår kapasitet til å tenke rundt og forstå abstrakte og kompliserte fenomen.

Metaforar er nærmast allstadnærverande i gjengs språkbruk, difor ville det nesten vore litt upraktisk om me skulle bite oss merke i kvar ein metafor som kom vår veg gjennom tekst eller tale. Det er difor ikkje sikkert at ein reagerer om ein metafor eigentleg passar ganske dårleg eller har sider ved seg som i det minste er diskutable. I verste fall kan ein bestemt metafor manipulere korleis me tenker om noko ved å ramme det inn på ein måte som gjer at me utan medvit godtek premiss som me kanskje elles ikkje ville ha godteke.

Forskarane Lera Boroditsky og Paul Thibodeau har testa om eksponering for ulike metaforar kunne ha innverknad på korleis folk tenkte om kriminalitet i ein fiktiv by. I eit eksperiment vart deltakarane delt i to grupper, der den eine gruppa fekk lese ein tekst om at kriminaliteten var som eit virus i byen, mens den andre gruppa fekk lese ein tekst om at kriminaliteten var som eit rovdyr («beast»). Utover dette var tekstane heilt identiske, med lik statistikk osb. Deretter skulle gruppene føreslå tiltak for å få ned kriminaliteten i den fiktive byen. Resultatet var at «virusgruppa» i langt større grad enn «rovdyrgruppa» føreslo førebyggande tiltak for å hindre at kriminaliteten «smitta» fleire borgarar, medan rovdyrgruppa i mykje større grad enn virusgruppa føreslo å bygge større eller fleire fengsel, auke politistyrken og liknande.

Eksperimentet til Boroditsky og Thibodeau indikerer at måten eit problem vert framstilt på, til dømes gjennom ein metafor, kan påverke kva for tiltak me føreslår for å løyse problemet. Viss dette lar seg overføre til andre situasjonar, kan ein jo òg førestille seg at somme metaforar er betre enn andre når det kjem til å finne hensiktsmessige løysingar på ting. Når terror då vert framstilt som ein krig, er det nærliggjande å tru at me vil vere villige til å gå med på relativt drastiske tiltak for å løyse «terrorproblemet». For kva er vel eigentleg meir presserande å ta tak i enn ein krig?

Krigsmetaforen framhevar altså at terror er eit vanskeleg og alvorleg problem som me må prioritere høgt. Dette kan til tider vere ein nyttig funksjon sidan han hjelper oss å forstå alvoret ved terror. Terror er dessutan noko dei fleste av oss gjerne kunne ha vore forutan, og såleis er det ikkje så rart at me kan synest det verkar rimeleg å erklære krig mot det. Nedanfor skal eg likevel komme inn på nokre problem med krigsmetaforen.

Som eg nemnde tidlegare, føreset ein krig at det finst minst to krigspartar. Når norske politikarar omtalar terror, er det ofte med omsyn på kva «me» burde gjere for å kjempe mot terror, i tydinga kva Noreg burde gjere. Her vert altså Noreg den eine krigsparten. I og med at krigsmetaforen føreset ein annan part, ein fiende, kan politikarane difor plante ideen om at Noreg faktisk har ein fiende utan å hevde det direkte. Folk kan dermed utan medvit komme til å akseptere denne måten å tenke om terror på, uavhengig av om det er sant eller ikkje, og uavhengig av om ein eigentleg er einig i at Noreg har ein fiende eller ikkje.

Ei anna side ved krigar er at dei involverer skrekkelege hendingar som kastar heile samfunn inn i ein unntakstilstand. Dette skapar om ikkje anna ein god del frykt. Terror er òg noko som skapar frykt (ordet har til og med «frykt» som opphavleg tyding). Ei veletablert sanning er at terroristane ønsker å skape frykt. Sånn sett kan det vere at krigsmetaforen spring terroristanes ærend gjennom å overdrive faren for terror, framfor å dempe eller realitetsjustere terrorfrykta. For om me er i krig, kan me forvente angrep kor tid som helst, og eigentleg ganske hyppige angrep òg. Det me veit om terror, er derimot at det skjer ganske sjeldan, og at det er usannsynleg at ein som einskild person vert ramma. Altså kan det tenkast at krigsmetaforen rett og slett overdriv kor stort omfanget av terrorproblemet er, og difor også skapar meir frykt enn naudsynt.  

Eit siste problem som krigsmetaforen kan skape, er at me får ei falsk forventning om at terrortrusselen på eit eller anna tidspunkt skal forsvinne. Sjølv om somme krigar er ganske langvarige, plar dei fleste før eller seinare å ta slutt. Når det kjem til terror, er det derimot vanskeleg å sjå for seg at me nokon gong kjem til ei tid der dette ikkje lenger førekjem. Sjølv om me intervenerer i Afghanistan, har ei restriktiv innvandring eller syter for betre integrering, etterretning eller terrorberedskap, vil me truleg aldri stå attende som vinnarar av ein avgjerande «terrorkrig».  

I denne språkpraten har eg diskutert nokre aspekt ved metaforar og konsentrert meg særskilt om metaforen der terror vert omtalt som ein krig. Denne metaforen er mykje brukt av politikarane våre, og sjølv om han til tider kan vere nyttig, har han fleire problematiske sider som vi lyt vere kritiske til. Me er avhengige av metaforar – dei er ein vital ressurs for tenking og kan gi opphav til forbløffande ordkunster. Samstundes må me passe på at me ikkje alltid tek dei for god fisk.   

Vil du vite meir?

For meir inngåande analysar av politisk språkbruk om terror kan du lese masteroppgåva mi: «Den neste hevnlystne terroristen kan lure bak neste hjørne» – Kritisk metafor- og metonymianalyse av det politiske ordskiftet rundt terror (2018). Denne finn du digitalt tilgjengeleg her.

Du kan elles lese meir om metaforar og terror i desse tekstane:

Charteris-Black, J. (2011). «Politicians and rhetoric: The persuasive power of metaphor». Springer.

Flusberg, S.J., Matlock, T. & Thibodeau, P.H. (2018). «War metaphors in public discourse. Metaphor and Symbol”, 33(1), 1–18.

Jackson, R. (2005b). «Writing the war on terrorism: Language, politics and counterterrorism. Manchester University Press.

Lakoff, G. & Johnson, M. (1980). «Metaphors we live by. Chicago: University of Chicago Press. På norsk: Lakoff, G., & Johnson, M. (2003). Hverdagslivets metaforer: fornuft, følelser og menneskehjernen. Oslo: Pax.

Thibodeau, P. & Boroditsky, L. (2011). Metaphors we think with:The role of metaphor in reasoning. PLoS One, 6(2). (https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0016782/)