Dagane mellom jol og nyttår er som ei verd for seg. Tida står stille, ein kjem av dagetalet, alt maset er over, roa og refleksjonane styrer, og ettertankane tek over. Bøkene som aldri vart lesne ferdig, kjem fram att. Den gode maten bognar på fat og i skåler. Dette blogginnlegget kåserer over jola og dagane mellom jol og nyttår og om kva nemningar ein har nytta om desse tidene.

Av Gunnstein Akselberg, professor i nordisk språkvitskap ved Universitetet i Bergen

Pinnekjøt, lutefisk og ribbe. Konfekt, kaker og riskrem. Sirupsnippar, goro, krumkaker, sandkaker, smultringar, jødekaker og kransekakestenger. Mandarinar, appelsinar, hasselneter, valneter, paraneter, dadlar og fiken. Jolebrus, jolekaffi, jolete, jolebrød, jolenek, joletre, joletrepynt, joleserviettar, joledukar, joleljos, jolebukkar, joletrefestar, joleball og jolehefte. Smørbukk, Tuss og Troll, Vangsgutane, Stomperud, Finbeck og Fia, Carl Barks og Bustenskjold. Og jolenissar. Over alt. Jolekalendaren er tom, men magane er fulle. Og dei vert fullare og fullare. Etter jol skal dei tømast. På treningssenter, på joggeturar og med slankemenyar. Då skal feittet av og sukkeret ut. Men mellom jol og nyttår skal det fyllast på. Dess søtare og feitare, dess betre. Kvar dag. Heile dagen. Å, kor godt det er. Heldigvis jol berre ein gong om året. Eller kanskje jol kvar dag heile året?

Desse mellomdagane som me er inne i no, ber mange namn. Mellomjola. Romjola. Melsdagane. Mellandagan. Ytterpunkta er jol og nyttår. Jol. Smak på det. Det sit godt i munnen. Jol. Fyldig og godt. Nesten som ein konfekt. Ein konfekt med rund og fyldig aroma. Som smeltar på tunga. Me er heldige som har nemninga jol. Det er eit ord som sit. Sit skikkeleg. Og det har sete slik i uminnelege tider. Lenge før kristendomen kom til landet. Lenge, lenge før. Jol har me feira nesten så lenge som nordmenn har funnest. Christmas har engelskmennene berre feira i nokre hundreår. Ja, ja, vel tusen då – kanskje. Christmas tyder rett og slett Kristus-messe. Altså noko nymotens greier og påfynster. Jol derimot har lange tradisjonar og solide historiske røter. Det er altså ikkje berre smaken, aromaen og fylden. Ikkje minst er det røtene. Dei lange, seige, djupe og mjuke historiske røtene. Dei snor seg over alt, inn i alt og under alt. Tradisjonen er utanfor oss, utanpå oss og inni oss.

Når kveldane vert mørkare og morgonane dimmare, ser mennesket framover. Mot ljosare kveldar og solrike morgonar. For éin dag snur det. Mørkret vik for ljoset. Og ljoset stormar etter kvart fram. Fortare og fortare. Til slutt er det nesten ikkje skilje mellom natt og dag. Dei vert begge nesten like ljose – eller like mørke. I alle fall her nord. Ja, slik er det no ved joletider. Dag og natt er begge nesten begge like mørke. I alle fall nesten. Då kjem automatisk lengten. Mot ljosare tider. Kyrkja tok dette raskt, og la Kristus-messa til dette sentrale årlege vendepunktet. Kultkontinuitet har ein kalla dette. Ja visst. Ein hadde jo feira solsnuen gjennom tusenvis av år før kristendomen kom her nord. Jol var ei slik markering. Jol tyder kan henda eigentleg ’ein snu’, ’ein sving’, ’ei vending’.

Det språklege opphavet til jol har etymologane – altså ordhistorikarane – vore svært usamde om. Men når me ofte held moro med å helsa ”God hjul!” i staden for ”God jul!”, er det likevel kanskje ikkje så språkhistorisk fullstendig toskete – eller komisk – som det kan høyrast ut. Sidan jol opphavleg har vore ei årstidsmarkering og ljosskiftefeiring, burde det kanskje liggja nær å hypotetisera eit språkleg vendepunktinnhald. Og dersom me gjer det, er me kanskje på eit rett – eller kan henda heller eit bøygd, snudd, vendt – etymologisk jolespor.

Som så mange andre samnamn i det norske språket har altså ogso jol ein omdiskutert etymologisk bakgrunn. Likevel har jol i alle fall fellesgermanske røter. I norrønt var forma jól. Nyislandsk og færøysk har òg jól. Svensk og dansk har forma jul. Gamalengelsk, som før heitte angelsaksisk, hadde geoh(h)ol og géol/geola, mellomengelsk hadde yol, og i nyengelsk finst yule. I norrønt var ýlir månaden frå midten av november til midten av desember.

Eit av mange tolkingsframlegg er at jol kan ha etymologisk samanheng med samnamnet hjul. I gamaldansk hadde hjul forma hiul, og i norrønt var forma hjól og hvél. Nyislandsk har hjól og hvel og færøysk hjól og hvæl. Gamalengelsk hadde hweol og hweowol, som har bakgrunn i germansk *hwéhwula- til eit indoeuropeisk *kuékuelo-, som er ei laging til *kuel- ’snu, dreia’. Og det er her jol kjem inn. Jol kan nemleg ha samanheng med *kuékuelo- og *kuel- gjennom forma *kuekulo- ’dreiing, årsskifte’. På same måten som hjulet snur, snur også året. Men trass i at det i slike resonnement kan vera mykje usikkert og mange spekulasjonar, gjev dei likevel eit nyttig perspektiv på samanhengen mellom språk og natur, og mellom språk og kultur.

Forma jul er blitt eit språkleg imperialistisk symbol på og eit uttrykk for – både i høve til nynorsk og bokmål – at talespråket lir under maktovergrepa frå skriftspråket. Mange som har jol som ein naturleg del av kvardagsspråket sitt, kvir seg rett og slett både for å skriva og seia jol i mange situasjonar av di dei er redde for at det høyrest bondsk, gammaldags og faktisk litt avsidesliggjande og tilbakeståande ut. Jul, derimot, er for dei kult, hipt, ungdommeleg, urbant og framtidsretta. Jul har status, tyngde, verdi og aksept. Jol kan dei oppleva vert i beste fall sett på som noko eksotisk og morosamt, eller som ein museal og verneverdig språkleg relikt. Som eit slag talespråkleg arkeologisk funn, som nesten er utdøydd i det offentlege rommet. Stakkars jol. At det skulle gå slik med deg. Språkleg maktarroganse, språksosial tvang og den neonlysande jula tok knekken på deg. Berre nokre stabeisar held ut og lovprisar jola gjennom skrift- og talemål.

For ikkje å snakka om samansetjingar med nemninga jol, som vetlajolaftan, ei nemning som også ligg på dødlægjet av di lillejulaftan snik seg inn og dominerer etter kvart dei trongaste vestlandsdalar.

Også nemningane på tida mellom jol og nyttår, mydlojolæ, opplever vanskelege tider. Den ekspanderande astronautisk-klingande nemninga romjul har slått ut alle lokale nemningar på denne viktige tidbolken som markerer overgangen frå mørker til ljos. Altså eit anna døme på mental språkleg vald. Som alle let seg frivillig utsetja for, og som dei fleste aktivt utøver mot seg sjølv. Ja takk, meir enn gjerne! Me elskar språkleg vald. Språkvald er så praktisk, funksjonelt, lettvint, omgjengeleg, attraktivt, lettstelt og – ikkje minst – allment og over alt akseptabelt. Ingen spørsmål, ingen småe flir, ingen undringar, ingen lett oppgitte miner og språklege frustrasjonar.

 

Romhelg har vore nemninga på dagar som var ’nesten helgedag’ eller ’halvhelg’. Romhelgedag har også vore nytta om slike dagar. I norrønt fanst nemninga rúmheilagr dagr ’dag som er ikkje påboden å haldast heilag ved lov’, i motsetnad til lǫgheilagr dagr ’dag som er påboden å haldast heilag ved lov’. Norrøn rúmheilagr tyder ’som ein ikkje treng å halda strengt heilag’, og er laga til norrønt rúmliga ’rommeleg’. Perioden mellom jol og nyttår er ein slik ’rommeleg’ periode av ’halvhelg’-karakter, og nemninga på heile denne perioden har difor vorte romhelg eller romjul.

I Hordaland finst derimot den gode nemninga melsdagane om overgangstida mellom jol og nyttår. Fyrstelekken mels- har bakgrunn i norrønt meðal ’mellom’.

Men romjula er etter kvart i ferd med å ta kverken på nemninga melsdagane, og dei språklege kverkemetodane er mykje dei same som vert nytta i kampen jul mot jol, og resultatet er også mykje det same: Ytre språkleg maktarroganse og maktovergrep kopla med individet sine eigne sjølvpålagde språkreguleringsmekanismar stryk gradvis melsdagane ut or levande språkbruk, og etter kvart kjenner ein kanskje berre til ordet, men veit ikkje heilt kva det tyder. Og til slutt har ein ikkje høyrt om melsdagane i det heile. Slik er etter kvart den praktisk-leksikalske språkstoda om tilhøvet mellom jol og jul – og særleg no mellom jol og nyttår.

God mydlojol!

Vil du vita meir?

Er du interessert i ordhistorie, sjå også blogginnlegget «Det kom ein ”sleafylling” i natt» av Tor Erik Jenstad, som vart publisert i Språkprat 27. oktober 2016. I dette innlegget blir ein kjend med nokre folkelege norske snømål som er sprunge ut frå praktiske behov og gjerne med referanse til kroppen.