«Din fantunge!», kalla eg det vesle danske fadderbarnet mitt. Mor hennar forstod det som «fandens unge», og stussa over den kjærlege bruken av ordet. Ein fantunge er ingen djevelunge, men då eg skulle forklara uttrykket, møtte eg fortida. Slike uttrykk kan fortelja om verdi- og samfunnsendringar, om språkkontakt og om kvar opphavet til det uventa, fantestrekane, vert plassert. Eg skal her boltra meg i ord som fantunge, rakkar og skøyar, og visa korleis desse språklege uttrykka har opphav i det som ligg på sida av den vanlege samfunnsordninga.

Av Ingvil Brügger Budal, førsteamanuensis i norsk ved NLA Høgskolen

Fanteskap, fantevis, fantefølgje, fantaguten – samansetjingane med fant- som førsteledd er mange i korpuset til Norsk Ordbok. Ein fantunge som finn på fantestrekar, er ein unge med glimt i augo som driv med morosame påfunn som ikkje er til skade for nokon. Men kven er fanten – og kva var eit fantefølgje? Denne teksten er basert på oppslaga til desse og andre aktuelle ord i Bokmålsordboka og Nynorskordboka, Ordbog over det norrøne prosasprog, An Icelandic-English Dictionary (Cleasby/Vigfússon, 1874), Norsk Ordbok og dessutan oppslag i Store norske leksikon.

Ein norrøn fantr kunne vera ein tenar, eit sendebod, ein narr, ein omstreifar, ein skurk eller eit monster. Ordet fantr kjem truleg frå italiensk, der fanti har hatt tydinga ‘tenar, ung gut, fotsoldat’. Me finn denne tydinga mellom anna att i orda infanteri og infantil. Men ordtydingar endrar seg, og ordet fant vart etter kvart nytta om omreisande folk som kom til Noreg frå 1500-talet, i dag kalla taterar/romanifolk.[i] Me finn også ordet fant att i kranglefant og i uttrykk som å drikka seg til fant og å vera raka fant.

Då eg kalla fadderbarnet mitt for fantunge, var eg ikkje medviten om at eg førte vidare førestillinga om at dei som finn på fanteskap, er dei samfunnet ikkje klarar å kontrollera. Sjølv om det me kallar fantestrekar ikkje er til skade for nokon, kan ein argumentera for at ei slik generaliserande tilvising til ei folkegruppe er problematisk. Samstundes vil dei færraste i dag tenkja på taterar/romanifolk når ein snakkar om fant, og det er truleg ingen som oppfattar fant som eit synonym til tenar.

Ein fantunge er ein skøyar. Sjølv om att skoja på moderne svensk er å tulla eller mora seg, er ein skojare ein omflakkande person som gjerne livnærer seg på tigging. Ordet har korkje norsk eller svensk opphav, men er eit lånord frå nederlandsk schooien, som tyder omreisar eller landstrykar.[ii] Der fanten tilhøyrer taterar/romanifolk, er skøyaren ein «fant av norsk herkomst». Ein skøyarfant driv gjerne med rakkarstrekar, påfunn som for meg er hakket meir vondsinna og skadelege enn både fante- og skøyarstrekar. Også rakkaren står utanfor samfunnet. Han kan vera hjelparen til bøddelen, ein uheiderleg person, eller til og med djevelen, i uttrykk som «gje rakkaren». Både substantivet rakkar og det tilhøyrande verbet rakke kjem frå lågtysk, og finst dessutan i uttrykk som fy til rakkaren og å rakka det til. Hadde eg kalla fadderbarnet mitt rakkarunge, kunne mor hennar med rette trudd at eg kalla henne for «fandens unge».

Fanten, skøyaren og rakkaren har det til felles at dei beveger seg i yttergrensene av samfunnet, er omstreifarar som ikkje følgjer norma – og fellesskapet har lite innsyn i kva dei driv med. Men kven er rampen som gjer rampestrekar? Her er det etymologiske opphavet til ordet uvisst, men ordet viser til «pakk, pøbel; rå, frekk person», og ein kan dessutan «fara åt som ein ramp». Det har me ikkje planar om å gjera her, men me går definitivt i ring. Ifølgje Norsk ordbok kan nemleg rampen også vera ein omreisande anleggsarbeidar, ein slusk eller ein fant. Slusken har i moderne norsk lite med fantestrekar å gjera, men er gjerne både ustelt, ikkje til å stola på og noko arbeidssky. Slusken høyrer dermed også til i ytterkanten av samfunnet. Opphavleg var slusken ein rallar, altså ein omreisande anleggsarbeidar. Som fanten, skøyaren, rakkaren og rampen reiser slusken rundt og lever på sida av storsamfunnet. Alle desse gruppene er folk som dukkar opp, har ein annan livsstil – og forsvinn like brått som dei kom.

Samlande for desse orda me nyttar om dei som finn på noko uventa, og påfunna deira, er at opphavet til det som bryt med norma, vert plassert hos dei som lever utanfor ho. For mange har denne tydinga av orda fant, skøyar, rakkar, ramp og slusk forsvunne. Ord endrar tyding, og opphavet til dei vert gløymt. For desse orda skjedde dette som følgje av samfunnsendringar. Det finst ikkje omreisande fantefølgje lenger, me har ingen bødlar, og slusken og rallaren har mellom anna blitt erstatta med oljearbeidarar.

Nokre ord vert verande i slike uttrykk, medan andre forsvinn. I ein artikkel i Gula Tidend frå 1978 vert det skrive at slike omreisande følgje vert «(…) kalla tater, fant, splint, fark, eller fuss». Ordet tater kjenner dei fleste av oss. Tydinga til fant har gått frå tenar til taterar/romanifolk – og til å nær forsvinna.

Dei tre siste synonyma i avissitatet er ord som er ukjende for mange. Splinten kjenner eg frå barndomen. Mormor mi omtalte dei omreisande som splint. Splinten var båtfant, sjøreisande handelsfolk, og ordet er anten eit lånord frå lågtysk splent, som tyder ‘lang, mager person’, eller har opphav i verbet splitte¸ som viser til noko som er delt. Det har forresten hendt at mormor kalla meg for ein splintunge. Tonen var då ikkje fullt så kjærleg som når eg kallar nokon ein fantunge.

Nemningane fark og fuss er nok endå mindre kjende. Fark kjem frå norrønt farri, som tyder ‘landstrykar’, og finst helst att i faste uttrykk, som då Steinar Bastesen sa (Firda 2001): «Ka farsken veit vi om kvalen søng? Kanskje han bannest?». Fer eg med fark og fanteri, er eg ein kjeltring – og det er noko herk. Medan nemninga fark var vanleg lengst nord, dukkar synonymet fuss opp i kjeldene frå Trøndelag. Ordet var ukjent for meg, men vert nytta medvite av Aina Basso i romanen Fange 59. Taterpige nettopp fordi handlinga der finn stad i Trøndelag. Ein fusse har ifølgje ordboka opphav i ein tysk fós, og det må vera ein fosz i Grimms ordbok, altså ein døgenikt.

Mange av omgrepa me nyttar om ablegøyer og spøkefuglar, viser til dei som har ein livsstil som bryt med den vanlege samfunnsordninga. Ulike nemningar på reisande folk, altså dei framande som er til stades ei lita stund, som har eigne kulturar og normer – og somme tider òg eigne språk, vert nytta om morokoppar og påfunna deira. Orda har mista eller endra tyding etter kvart som samfunnet endra seg, men dei vitnar om ei tid der dei reisande var eit framand innslag som kan hende vart møtt med skrekkblanda fryd. Nokre av nemningane har vore nokså nøytrale, andre negative, men over tid har dette endra seg – og når eg kallar nokon fantunge er det alltid med ein kjærleg, nokså spøkefull tone. Det utanlandske opphavet til nokre av orda viser at både ord og folk reiste, gjennom rom og i tid, i tyding. På alle reiser skjer endringar – også for fantungar.

 

Vil du vita meir?

Ordbøker av alle slag er nyttige. Her har eg som nemnt særleg nytta Bokmålsordboka og Nynorskordboka, som de finn her, Norsk ordbok, Ordbog over det norrøne prosasprog, og An Icelandic-English Dictionary (Cleasby/Vigfússon, 1874).

Det finst nokre kjelder til informasjon om taterar/romanifolk på nett, mellom anna nettsida De båtreisende. Romanifolket som reiste sjøvegen, nettsida til  Taternes landsforening  og Landsorganisasjonen for romanifolket.

Thor Gotaas har skrive om reisande, både i Taterne: Livskampen og eventyret (Oslo: Andresen & Butenschøn, 2000), i Tatere i norsk folketradisjon (Espa: Lokalhistorisk Forl, 1999) og i På loffen: Landstrykere og vagabonder langs norske landeveier (Oslo: Spartacus, 2013).

Forfattaren Aina Basso har skrive Fange 59. Taterpige (Samlaget, 2010) om ei romanijente som kjem vekk frå følgjet sitt og får livet snudd på hovudet.

Den første boka på romani, Vandriane rakkrar (’taterane fortel’), kom ut på Novus forlag i 2014, der nokre eldre taterar fortel om livet sitt. Den einaste romani-forskaren i Noreg, Rolf Theil, laga rettskrivinga til språket i denne boka.

Ei kort innføring i romanispråket, «Romani, språket til taterane», av Rolf Theil finst i Språknytt 4/2014. Denne innføringa finn de her.

Språkvitaren Ragnvald Iversen skreiv trebandsverket Secret Languages in Norway. Første band frå 1944 handlar om romani-språket: The Romany language in Norway.

Er ein interessert i lånord i norsk, er Helge Sandøys bok Lånte fjører eller bunad? Om importord i norsk (LNU, Oslo: Cappelen, 2000) ein fin stad å ta til. Denne boka finn ein også tilgjengeleg på nett her.

[i] Det er ein del usemje blant dei reisande sjølve om kva den rette nemninga er.

[ii] Tydinga til det nederlandske ordet schooien baserer eg på M. Philippa e.a. (2003–2009) Etymologisch Woordenboek van het Nederlands.